Trong lịch sử dựng nước và giữ nước, là một dân tộc đất không rộng, người không đông, nhưng dân tộc Việt Nam thường xuyên phải đương đầu với những thế lực ngoại xâm có tiềm lực kinh tế, quân sự mạnh hơn. Để bảo vệ nền độc lập dân tộc, sẵn sàng đánh thắng mọi cuộc chiến tranh xâm lược, dân tộc ta đã sớm biết xây dựng, củng cố nền quốc phòng dựa trên sức mạnh toàn dân. Để xây dựng nền quốc phòng toàn dân (QPTD) vững mạnh, đòi hỏi phải xây dựng 3 nội dung là: Lực lượng, tiềm lực và thế trận. Trong nội dung xây dựng thế trận thì xây dựng “thế trận lòng dân” là một nội dung cơ bản, mang tính quyết định. Bởi thế trận lòng dân chính là nhân tố chính trị, tinh thần trong sức mạnh của nền QPTD. V.I.Lênin đã khẳng định: “Trong mọi cuộc chiến tranh, rốt cuộc thắng lợi đều tùy thuộc vào tinh thần của quần chúng đang đổ máu trên chiến trường. Lòng tin vào cuộc chiến tranh chính nghĩa, sự giác ngộ rằng cần phải hy sinh đời mình cho hạnh phúc của những người anh em, là yếu tố nâng cao tinh thần của binh sĩ và làm cho họ chịu đựng được những khó khăn chưa từng thấy”1. Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Sự đồng tâm của đồng bào ta đúc thành một bức tường đồng xung quanh Tổ quốc. Dù địch hung tàn, xảo quyệt đến mức nào, đụng đầu nhằm bức tường đó, chúng cũng phải thất bại”2. Sách Quốc phòng Việt Nam 2019 khẳng định: “Xây dựng “thế trận lòng dân” vững chắc là nhân tố quyết định thắng lợi của sự nghiệp quốc phòng Việt Nam, nhằm bảo vệ Đảng, Nhà nước, Nhân dân và chế độ xã hội chủ nghĩa; giữ vững môi trường hòa bình, ổn định để xây dựng và phát triển đất nước; bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ; là nhiệm vụ trọng yếu, thường xuyên của Đảng và cả hệ thống chính trị”3.

Thuật ngữ “lòng dân” phản ánh trạng thái chính trị - tinh thần của người dân trong xã hội. Lòng dân được biểu hiện ở tình cảm, lòng yêu nước, ý chí quyết tâm, tinh thần đoàn kết, niềm tin, sự đồng thuận của người dân với chế độ chính trị của đất nước. Lòng dân là yếu tố tồn tại một cách khách quan và là cơ sở, nền tảng chủ yếu để tạo nên “thế trận lòng dân”. Theo đó, “thế trận lòng dân” trong nền QPTD hiện nay mà chúng ta đang xây dựng là lòng dân được khơi dậy, quy tụ và phát huy, tạo nền tảng chính trị - tinh thần vững chắc, cho phép huy động hình thành nên sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc, nhằm thực hiện mục tiêu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa (XHCN). Do đó, “thế trận lòng dân” là nền tảng vững chắc để xây dựng nền QPTD vững mạnh; là mạch nguồn để động viên mọi nguồn lực của đất nước cho sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc. Có nhiều yếu tố cấu thành nên “thế trận lòng dân”, trong đó, những yếu tố chủ yếu đó là: Lòng yêu nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc, tinh thần đoàn kết, đồng lòng, ý thức tự lực, tự cường của Nhân dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; nhận thức của Nhân dân về nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN; lòng tin của Nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ XHCN; tinh thần trách nhiệm, ý chí quyết tâm của Nhân dân trong thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, luật pháp của Nhà nước trong xây dựng nền QPTD. “Thế trận lòng dân” được biểu hiện tập trung ở toàn dân đoàn kết thành một khối vững chắc quanh Đảng và Nhà nước, cùng hành động thống nhất dưới sự lãnh đạo của Đảng; sự quản lý, điều hành của Nhà nước. Mục đích xây dựng “thế trận lòng dân” là nhằm tạo cơ sở, nền tảng chính trị - tinh thần để huy động sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc, giữ vững niềm tin, vượt qua mọi khó khăn, thử thách, thực hiện thắng lợi nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN.

Thấm nhuần quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và tiếp thu truyền thống của dân tộc ta về sức mạnh toàn dân, Đảng ta luôn thực hiện tư tưởng “lấy dân làm gốc”, coi Nhân dân là cội nguồn sức mạnh to lớn của công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc nói chung, của nền QPTD nói riêng. Mục tiêu xuyên suốt của cách mạng Việt Nam là giành độc lập dân tộc, tiến lên chủ nghĩa xã hội, nhằm giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người. Chính mục tiêu đó, đã đoàn kết toàn dân xung quanh Đảng, tạo nên thế trận lòng dân vững chắc, phát huy được sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc, đưa cách mạng Việt Nam đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác.

Hiện nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhân dân ta đã và đang đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới với mục tiêu: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Sau hơn 35 năm đổi mới, đất nước ta đã giành được những thắng lợi to lớn, toàn diện và mang tính lịch sử: kinh tế tăng trưởng khá, đời sống vật chất và tinh thần của Nhân dân không ngừng được cải thiện; chính trị, xã hội ổn định; quốc phòng, an ninh được giữ vững; quan hệ đối ngoại được mở rộng, vị thế và uy tín của nước ta trên trường quốc tế được nâng cao. Những thành tựu nêu trên có được là nhờ Đảng ta có đường lối chính trị đúng đắn, hợp lòng dân, phát huy sức mạnh của toàn dân. Đảng ta đã chăm lo xây dựng Đảng vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức; xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân.

Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế, và tác động mạnh mẽ Cách mạng Công nghiệp lần thứ Tư, bên cạnh những thuận lợi cũng đặt ra không ít thách thức đối với xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tình hình thế giới, khu vực, nhất là Biển Đông đang diễn biến phức tạp, khó lường, đòi hỏi ta phải thực hiện tốt phương châm kiên quyết, kiên trì trong bảo vệ chủ quyền biển đảo. Các vấn đề an ninh phi truyền thống như thiên tai, dịch bệnh, biến đổi khí hậu đang diễn biến hết sức phức tạp. Đặc biệt, đại dịch Covid-19 vẫn đang tiềm ẩn nguy cơ khó lường, nếu không được ngăn chặn kịp thời sẽ dẫn tới bất ổn xã hội, trở thành thách thức lớn đến công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Các nguy cơ mà Đảng ta chỉ ra vẫn tồn tại, có mặt gay gắt hơn. Đáng chú ý là sự chống phá quyết liệt của các thế lực thù địch bằng Chiến lược “Diễn biến hòa bình”, thúc đẩy “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ. Cùng với đó, tác động từ mặt trái của cơ chế thị trường; sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên; tệ tham nhũng, quan liêu, lãng phí đang hằng ngày, hằng giờ tác động đến tâm tư, tình cảm của mọi tầng lớp nhân dân, làm suy giảm lòng tin của Nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ XHCN.

Những thách thức trên đang đặt ra cho nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc những yêu cầu mới. Để bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN, vấn đề mang tính quyết định là phải xây dựng và phát huy được “thế trận lòng dân” vững chắc. Nếu không xây dựng được “thế trận lòng dân”, để “lòng dân” ly tán, Nhân dân mất liềm tin vào Đảng, vào Nhà nước, thì đó là nguy cơ mất nước, mất chế độ. Văn kiện Đại hội XIII nhấn mạnh: “Tăng cường tiềm lực quốc phòng và an ninh; xây dựng và phát huy mạnh mẽ “thế trận lòng dân” trong nền quốc phòng toàn dân và an ninh nhân dân. Kết hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa kinh tế, văn hoá, xã hội, đối ngoại với quốc phòng, an ninh và giữa quốc phòng, an ninh với kinh tế, văn hóa, xã hội và đối ngoại”4. Để xây dựng “thế trận lòng dân” vững chắc, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới, đòi hỏi phải tiến hành đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó cần tập trung làm tốt một số giải pháp cơ bản sau:

Một là,  phát huy cao độ chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh.

Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam là một giá trị bền vững, nhân tố quan trọng hàng đầu, tác động sâu sắc đến đời sống văn hóa, tinh thần và trở thành truyền thống, bản lĩnh Việt Nam trong suốt quá trình hình thành và phát triển của dân tộc qua các thời kỳ lịch sử; cơ sở vững chắc gắn kết khối đại đoàn kết toàn dân tộc, tạo nên sức mạnh trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong thời đại Hồ Chí Minh, chủ nghĩa yêu nước Việt Nam mang bản chất cách mạng của giai cấp công nhân; đồng thời, có tính nhân dân và tính dân tộc sâu sắc, được định hướng và thể hiện tập trung ở lý tưởng độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, dựa trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Yêu nước gắn liền với yêu chế độ XHCN là đặc trưng văn hóa, chính trị của Nhân dân ta trong thời đại Hồ Chí Minh. Bởi vậy, cần phát huy cao độ chủ nghĩa yêu nước nhằm định hướng, quy tụ sức mạnh, tạo sự đồng thuận xã hội, góp phần tăng cường “thế trận lòng dân” trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Để phát huy chủ nghĩa yêu nước trong tình hình hiện nay, cần tăng cường giáo dục, phát huy tinh thần tự lực, tự cường, tự tôn dân tộc; tinh thần đại đoàn kết toàn dân; nâng cao nhận thức cho mỗi người dân Việt Nam, không để tình cảm và tâm lý dân tộc bị lợi dụng kích động, dẫn tới những hành động cảm tính, quá khích, tạo cớ cho các thế lực bên ngoài lợi dụng gây ra tình hình bất ổn trong đời sống chính trị - xã hội. Cùng với đó, phải đấu tranh với những quan điểm, tư tưởng dân tộc hẹp hòi, chủ nghĩa yêu nước cực đoan. Phải làm cho chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh, chuyển hóa thành bản lĩnh và trí tuệ của con người, dân tộc Việt Nam, góp phần bảo đảm cho đất nước luôn chủ động về chiến lược trong mọi tình huống, ổn định và phát triển bền vững. Đồng thời, nâng cao ý thức công dân, làm cho mọi tầng lớp nhân dân, không phân biệt thành phần, giai cấp, dân tộc, tôn giáo... đều có nhận thức đúng, trách nhiệm cao, thực hiện tốt nghĩa vụ đối với sự nghiệp tăng cường củng cố quốc phòng, bảo vệ Tổ quốc XHCN.

Hai là, củng cố mối quan hệ giữa Đảng với Nhân dân, giữ vững và tăng cường lòng tin của Nhân dân với Đảng, Nhà nước, chế độ XHCN.

Đây là vấn đề có ý nghĩa quyết định kết quả xây dựng “thế trận lòng dân” trong tình hình mới. Để làm được điều đó, cần tập trung nâng cao nhận thức, niềm tin của Nhân dân về bản chất cách mạng, khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và sự lãnh đạo của Đảng trong công cuộc đổi mới, hội nhập quốc tế, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Điểm mấu chốt là Đảng phải thường xuyên tự chỉnh đốn, đổi mới, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu, làm tròn sứ mệnh vẻ vang của mình. Trong thời gian qua, toàn Đảng đã tập trung thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 (Khóa XI, XII) về xây dựng đảng và đạt được kết quả bước đầu. Thời gian tới, cần tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 (Khóa XI, XII và XIII), gắn với đẩy mạnh việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; tích cực phòng, chống tham nhũng, lãng phí; khắc phục tệ quan liêu, hách dịch, cửa quyền; đồng thời, không ngừng nâng cao phẩm chất đạo đức, lối sống của mỗi cán bộ, đảng viên, đảm bảo cho họ thực sự là công bộc của dân, dĩ công vi thượng, luôn là tấm gương sáng để Nhân dân học tập và noi theo. Cùng với đó, phải phát huy tinh thần làm chủ của Nhân dân và các tổ chức quần chúng trong thực hiện nhiệm vụ chính trị ở địa phương, cơ sở và giám sát hoạt động của chính quyền các cấp. Tích cực tuyên truyền, vận động Nhân dân thực hiện tốt đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, nhất là về quốc phòng, an ninh, bảo vệ Tổ quốc. Đảng, Nhà nước, các cấp, ngành, địa phương cần thường xuyên quan tâm chăm lo nâng cao đời sống vật chất, tinh thần và lợi ích chính đáng của Nhân dân bằng những chính sách thiết thực, hiệu quả; đồng thời, luôn gần dân, gắn bó với dân, nắm tâm tư, nguyện vọng của người dân để kịp thời có chủ trương, giải pháp phù hợp. Quán triệt và thực hiện có hiệu quả phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”5 mà Đại hội XIII đã vạch ra. Đó là hành động thiết thực, hiệu quả nhất để phản bác mọi quan điểm sai trái, thù địch, hòng kích động, chia rẽ mối quan hệ máu thịt giữa Đảng với Nhân dân.

Ba là, tăng cường đoàn kết dân tộc, đoàn kết quốc tế, tạo sự đồng thuận xã hội, tạo sức mạnh tổng hợp cho sự nghiệp quốc phòng, bảo vệ Tổ quốc.

Kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại là quan điểm nhất quán, đường lối chiến lược xuyên suốt của Đảng ta. Đó cũng là nhân tố có ý nghĩa quyết định thắng lợi của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa và giữ nước từ khi nước còn chưa nguy. Xây dựng, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc; tăng cường đoàn kết quốc tế theo tinh thần thêm bạn, bớt thù, giữ cho trong ấm, ngoài êm sẽ tạo sức mạnh, nâng cao vị thế và uy tín Việt Nam trên trường quốc tế trong tiến trình hội nhập, phát triển. Do đó, trong quá trình xây dựng thế trận lòng dân phải thường xuyên coi trọng nội dung này.

Để làm được điều đó, cần giáo dục, nâng cao nhận thức cho Nhân dân quan điểm của Đảng về đoàn kết dân tộc; hiểu rõ mục tiêu, tầm quan trọng của quan điểm đối với sự nghiệp quốc phòng, bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Trên cơ sở đó, làm cho Nhân dân xóa bỏ mặc cảm, định kiến, phân biệt đối xử về quá khứ, thành phần, giai cấp, xây dựng tinh thần cởi mở, tin cậy lẫn nhau, hướng vào mục tiêu thực hiện thắng lợi sự nghiệp đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tăng cường đoàn kết dân tộc phải dựa trên nền tảng liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức, đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý, điều hành của Nhà nước. Trong quá trình thực hiện, cần phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội; giải quyết tốt các mối quan hệ quốc tế theo tinh thần vừa hợp tác vừa đấu tranh, tranh thủ mọi điều kiện thuận lợi để xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc.

Bốn là, đấu tranh làm thất bại mọi âm mưu, thủ đoạn, hành động làm ly tán lòng dân, phá hoại “thế trận lòng dân” của các thế lực thù địch.

Đây là một trong những nội dung hết sức quan trọng của xây dựng “thế trận lòng dân” trước những diễn biến hết sức phức tạp của tình hình, nhất là sự chống phá quyết liệt của các thế lực thù địch và những vấn đề phức tạp, nhạy cảm liên quan đến quốc phòng, an ninh, bảo vệ Tổ quốc. Vì thế, trong quá trình xây dựng “thế trận lòng dân”, cần phải thấu suốt phương châm chỉ đạo của Đảng gắn chặt xây với chống. Cùng với việc chăm lo đảm bảo quyền lợi cho Nhân dân, tăng cường niềm tin của Nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ XHCN, phải tuyên truyền, giáo dục cho Nhân dân nhận thức rõ tình hình, đề cao cảnh giác cách mạng và chủ động đấu tranh làm thất bại mọi âm mưu, thủ đoạn “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch trên tất cả các lĩnh vực ngay từ cơ sở. Trọng tâm là đấu tranh chống âm mưu, thủ đoạn chia rẽ đoàn kết giữa các dân tộc, các tầng lớp nhân dân, qua đó giữ vững trận địa tư tưởng của Đảng ở từng địa phương, cơ sở.

Năm là, phát huy vai trò của Quân đội trong xây dựng “thế trận lòng dân”.

Quân đội Nhân dân Việt Nam với chức năng là đội quân chiến đấu, đội quân công tác và đội quân lao động sản xuất, là lực lượng nòng cốt trong xây dựng thế trận lòng dân. Để tích cực góp phần xây dựng thế trận lòng dân, đòi hỏi các cơ quan, đơn vị trong toàn quân cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho cán bộ, chiến sĩ và Nhân dân về ý nghĩa, tầm quan trọng của xây dựng “thế trận lòng dân” trong tình hình mới; chăm lo xây dựng cơ quan, đơn vị vững mạnh toàn diện, thực sự là lực lượng nòng cốt trong xây dựng “thế trận lòng dân”; thực hiện tốt công tác dân vận trong toàn quân, góp phần xây dựng và củng cố “thế trận lòng dân” vững chắc. Đồng thời, chủ động đấu tranh làm thất bại mọi âm mưu, thủ đoạn “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch nhằm phá vỡ “thế trận lòng dân”, chia rẽ mối quan hệ đoàn kết quân - dân. Đặc biệt, trong giai đoạn hiện nay, tình hình đại dịch Covid-19 đang diễn biến hết sức phức tạp, đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ cần giữ vững và phát huy phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ”, xác định rõ nhiệm vụ chống dịch là nhiệm vụ chiến đấu trong thời bình, luôn nêu cao tinh thần chống dịch như chống giặc, không quản ngại khó khăn, gian khổ, sẵn sàng nhận và hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ giúp dân, cùng Nhân dân chiến thắng đại dịch. Có như vậy, Quân đội ta mới thực sự là quân đội của dân, do dân và vì dân; tích cực góp phần củng cố khối đậi đoàn kết toàn dân, tăng cường niềm tin của Nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và Quân đội, xây dựng “thế trận lòng dân” ngày càng vững chắc.

Xây dựng “thế trận lòng dân” là một nội dung quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, là loại hình thế trận đặc biệt, phản ánh tính độc đáo, sáng tạo, tích cực, chủ động của nghệ thuật quân sự Việt Nam, là mạch nguồn sức mạnh nội sinh của quốc gia, dân tộc, được hun đúc qua hàng nghìn năm lịch sử, tạo nên sức mạnh tổng hợp để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; nét đặc sắc của nghệ thuật quân sự Việt Nam. Trong giai đoạn cách mạng mới, trước yêu cầu nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc ngày càng nặng nề, đòi hỏi các cấp, các ngành mà trước hết là cấp ủy đảng các cấp cần quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng “thế trận lòng dân” vững chắc. Để xây dựng “thế trận lòng dân” vững mạnh, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp nhằm phát huy vai trò của mọi lực lượng, mọi tổ chức chăm lo xây dựng “thế trận lòng dân”, làm nền tảng tinh thần xây dựng nền QPTD vững mạnh, bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN.

1. V.I.Lênin Toàn tập, tập 41, Nxb CTQG-ST, Hà Nội, 2006, tr. 147.

2. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 5, Nxb CTQG-ST, Hà Nội, 2011, tr. 179.

3. Bộ Quốc phòng, Quốc phòng Việt Nam 2019, Nxb CTQG-ST, Hà Nội, 2019. tr. 59.

4, 5. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb CTQG-ST, Hà Nội, 2021, tr. 157, 173.